1) İfa Zamanı ve Vade Kavramı

Borç ilişkilerinde vade, ifanın zorunlu unsurlarından olan “ifa zamanı” ile ilgilidir. İfa zamanı; alacaklının borçludan edimin ifasını isteyebileceği, gerektiğinde bu amaçla dava açabileceği, borçlunun da edimi ifa zorunluluğunu ifade eder. Her borç için ifa zamanı mutlaka vardır, vade ise tarafların belirlediği bir ifa zamanıdır. Borcun ifası için vade kararlaştırılması, borcun doğumu anı ile ifa zamanının birbirinden ayrılması anlamına gelir. Türk Borçlar Kanunu (TBK) m.90 “İfa zamanı taraflarca kararlaştırılmadıkça veya hukuki ilişkinin özelliğinden anlaşılmadıkça her borç, doğumu anında muaccel olur.” hükmüne havi olup, kural olarak borç doğumu anında muaccel olur ve hemen ifası talep edilebilir. İstisnası ise, borcun bir süreye ya da vadeye bağlanmasıdır. Her bir vade türünün kendine özgü özellikleri ve sonuçları bulunmaktadır. Bu nedenle niteliğine göre vade türünün tespiti önemli olup, borcun muacceliyeti ve ifanın zamanında gerçekleşmemesi halinde doğan sonuçlar ayrı ayrı belirlenmelidir. Niteliğine göre vade türleri; belirsiz vade, belirli vade ve kesin vadedir.

2) Niteliğine Göre Vade Türleri

a) Belirsiz Vade

Sözleşmenin kurulduğu sırada borcun ifasının ne zaman yapılacağı belirli olmayan ancak gerçekleşmesi beklenen olgunun gerçekleşmesi üzerine hesap edilebilir hale gelen durumlarda belirsiz vadeden söz edilir. Tarafların kararlaştırdığı tarih gelecek ise de ne zaman geleceği belli değildir. Örneğin; “Durusu Park Evleri'nden ilk 50 evin satışından itibaren 1 ay içinde ödeneceği, ödeme tarihine kadar geçen süre için yıllık %5 faiz uygulanacağı…vadenin belirsiz bir süreye bırakılmış olması karşısında… vade tarihi içermeyen bononun düzenlenip davacıya verildiği anlaşılmıştır.” (Yargıtay 11.HD 2005/2784E. 2006/5170K.)İlk 50 evin satışının ne zaman gerçekleşeceği belirli olmadığından süre ancak bu durum gerçekleştikten sonra hesap edilebilir hale gelecektir dolayısıyla belirsiz vade bulunmaktadır.

TBK m.117 “Muaccel bir borcun borçlusu,alacaklının ihtarıyla temerrüde düşer. Borcun ifa edileceği gün, birlikte belirlenmiş veya sözleşmede saklı tutulan bir hakka dayanarak taraflardan biri usulüne uygun bir bildirimde bulunmak suretiyle belirlemişse, bu günün geçmesiyle; haksız fiilde fiilin işlendiği, sebepsiz zenginleşmede ise zenginleşmenin gerçekleştiği tarihte borçlu temerrüde düşmüş olur.” şeklinde düzenlenmektedir. Belirsiz vadede borcun ifa edileceği zaman, muayyen (belirli) halde değildir. Bu nedenle TBK m.117 gereğince borçluyu temerrüde düşürmek için temerrüt ihtarında bulunulmalıdır. Temerrüt için ihtarda bulunma zorunluluğu, belirsiz vadeyi belirli ve kesin vadeden ayıran bir sonuçtur.

Yargıtay uygulamalarına bakıldığında doğrudan tarih tespit edilmediği hallerde belirsiz vadenin söz konusu olduğu kabul edilmektedir. Örneğin; Yargıtay 15.HD 2007/1286E. 2008/1286K. sayılı kararında; “Yanlar arasında imzalanan 23.03.2018 tarihli sözleşmenin ödeme yeri ve şartları başlıklı 11.2. maddesinde, hakediş raporlarının ihale dökümanında öngörülen ilerleme yüzdeleri üzerinden bu sözleşmenin eki olan Yapım İşleri Genel Şartnamesi'nde düzenlenen esaslar çerçevesinde kanuni kesintilerde yapılarak her ayın ilk 5 günü içinde düzenleneceği ve idarece onaylandıktan sonra 30 gün içinde tahakkuka bağlanarak 15 gün içinde ödeneceği kararlaştırılmıştır. Bu maddeye göre hakedişlerin miktarı, düzenleneceği tarih ve onay tarihleri açıkça gösterilmediğinden kesin vade bulunduğu kabul edilemez. Bu düzenlemeyle alacağın istenebilir olması koşulları ve süresi belirlenmiş olduğundan kesin vade olarak kabulü mümkün değildir .” şeklinde karar vermiştir.

Yargıtay 15.HD, 2019/3185 E. 2020/2192 K. sayılı diğer bir kararı; “Hakediş raporunun teslim tarihinden itibaren 30 gün içinde ödeme yapılacağına dair düzenleme, alacağın muacceliyeti ile ilgili olup kesin vade niteliğinde olmadığının anlaşılmasına göre, davacı vekilinin aşağıdaki bendin kapsamı dışında kalan diğer temyiz itirazları yerinde görülmemiş, reddi gerekmiştir.” şeklindedir.

Yargıtay’ın yerleşik içtihatları incelendiğinde; “onaylandığı günden başlayarak 45 gün içinde” , “teslim tarhinden itibaren 30 gün içinde”, “10 gün içinde onayını müteakiben 5 gün içinde düzenleneceği” şeklindeki sözleşme hükümleri, sözleşmenin kurulduğu tarihte ifanın ne zaman yapılacağının belirli olmaması sebebiyle belirsiz vade niteliğinde görülmekte ve borçlunun temerrüde düşmesi için temerrüt ihtarının varlığı aranmaktadır.

b) Belirli Vade

Sözleşme kurulduğu anda ifa zamanı taraflarca bilinebiliyor ise belirli vade söz konusudur. Belirli vadede taraflar, vadeyi objektif olarak tespit edilebilen bir gün veya süre olarak kararlaştırabilir. Doktrinde belirli vade için “ifa zamanının mutlak olarak belirlenmesi” ve “muayyen vade” ifadeleri kullanılmaktadır. Belirli vade terimi ile anlatılmak istenen, vadenin, borçlunun borcunu ne zaman ifa edeceğini yeterli açıklıkta bilebilecek şekilde kararlaştırılmasıdır. Yargıtay bir kararında sözleşme ile kira bedellerinin sözleşme tarihinden itibaren üçer aylık dönemlerde ödenmesi gerekliliğini belirli vade olarak kabul etmiştir.¹ Vadenin bağlandığı olayın vakti net olarak belirlenemiyorsa vade tarihi hesaplanamaz. Bu da vadenin niteliğini belirlenebilir olmaktan çıkarmaktadır.

Kanun koyucu, borçlunun borcunu ne zaman ifa edeceğini açık ve kesin bir şekilde bilebileceği hallerde, onun temerrüt konusunda ayrıca uyarılmasına gerek olmadığı farazisiyle hareket etmektedir.(TBK m.117) Bu kapsamda belirli vadeli işlemlerde borç, vadenin gelmesiyle muaccel olur. Vadenin gelmesine rağmen borcunu ifa etmeyen borçlu da, alacaklının ihtarına gerek olmadan kendiliğinden temerrüde düşmüş olur zira taraflarca belirlenen takvim günü hatırlatıcı işlev üstlenmektedir. Bu nedenle belirli vadede taraflar daha işin başında, sözleşme kurulduğu anda ifa zamanını açık ve kesin olarak tayin edebiliyor olması gerekir. Örneğin; Yargıtay taraflarca tedbirin kaldırıldığının tapuya bildirildiği tarihten itibaren 20 gün içinde kat irtifakı kurulması gerektiğini belirli vade olarak kabul etmiş, sözleşmede öngörülen 20 günlük sürenin sonunda borçlunun kendiliğinden temerrüde düştüğüne karar vermiştir.²

c) Kesin Vade

Kesin vade; borcun belirli bir süre içinde ifa edilmesinin ve bu tarihten ya da sürenin dolmasından sonra yapılacak ifanın mutlak surette kabul edilmeyeceğinin kesin olarak kararlaştırıldığı vade türüdür. Kesin vadeli işlemlerin iki temel özelliği, ifa zamanının kesin olarak belirlenmesi ve tarafların ifanın mutlaka kesin olarak belirlenmiş bu ifa zamanında gerçekleştirileceğini kararlaştırılmış olmalarıdır. Kesin vade, mutlak ve nispi olmak üzere iki türlüdür. Nispi kesin vade, ifa zamanına tarafların iradesi ile önem atfedilmesidir. Alacaklı belli tarihe kadar ifayı kabul edeceğini bu tarihten sonra kabul etmeyeceğini bildirmelidir. Mutlak kesin vade ise ifa zamanının borcun niteliğinden dolayı ayrılmaz bir parçası olması halinde söz konusudur. Borç vakti dışında ifa olmaz bundan ötürü ifa zamanının geçirilmesi durumunda telafi de söz konusu olmaz.